Мемлекеттік қызметшілерді, оның ішінде кірістер мен шығыстарды декларациялау шеңберінде бақылау, одан түсетін пайдадан асып түсетін үлкен шығындарды талап етеді. Мұндай пікірді LS-ке AERC қолданбалы зерттеулер департаментінің аға талдаушысы Евгения Пак білдірді.
Оның пікірінше, декларация идеясы тек кірістер емес, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы мақсаттардағы шығыстар бойынша да халықаралық практикаға сәйкес келеді. Сондай-ақ бұл жаңа Қазақстанды құрудағы уақтылы қадам, өйткені ол елдің институционалдық трансформациясы үшін негіз бола алады.
Естеріңізге сала кетейік, Қазақстанда негізсіз баю бойынша заң жобасы дайындалуда, оған сәйкес шенеуніктер шығыстардың кірістерден едәуір асып кеткені үшін жауапкершілікке тартылатын болады.
"Ағымдағы кезеңде шығыстарды декларациялау және шығыстарды кірістерден асырғаны үшін айыппұл салу жөніндегі шаралардың өзі, менің ойымша, әлі де аз пысықталған. Атап айтқанда, мемлекеттік қызметшілерді ғана емес, олардың жұбайларын да бақылауға алу екі жақты болып табылады. Бір жағынан, шара некеде тұрған мемлекеттік қызметшілер үшін декларацияны айналып өту жолдарын ішінара жоюға мүмкіндік береді. Екінші жағынан, бұл шара болашақта бұрмалаушы әсері тудыруы мүмкін- мысалы, мемлекеттік қызметшілермен некені тіркемеу тәжірибесі", – деді Пак.
Ол дамыған елдерде отбасының шығындары мен кірістері жалпы мәлімделетінін айтты. Пак мұны дұрыс деп санайды. Неке шарттары институтының дамығаны соншалық, ерлі-зайыптылар неке кезінде екі тараптың әрқайсысы бар барлық мүлікті декларациялайды.
"Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы және салық қызметтерінің жұмысын айтарлықтай жеңілдетеді. Қазақстанда неке шартын жасау тәжірибесі әлі де кең таралмаған. Нәтижесінде, ағымдағы нұсқада көрсетілген шара билік үшін некеде сатып алынған және оған кіргенге дейін ерлі- зайыптылардың (олардың бірі- мемлекеттік қызметші) мүлкін алдын-ала бөлу бойынша үлкен жұмысты білдіреді", – деп түсіндірді сарапшы.
Пак-тың айтуынша, шығыстардың кірістерге сәйкестігін бақылау бойынша бұл шара декларациялау кезеңдерінен өткеннен кейін 2026-2027 жылдары ғана енгізілуі мүмкін. Талдаушы ол кезде көптеген мәселелер пысықталып, цифрландыруды дамыту бақылау процесін оңтайландырады деп санайды.
"Бірақ кез-келген жағдайда ресми институттардың (заңмен, нормалармен) тиімділігі көбінесе экономикадағы бейресми институттар жүйесіне (дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, тәрбие және т.б.) байланысты болады. Теорияда мемлекеттік қызметшілерді толық бақылау әдісін ойлап табу мүмкін болса да, бұл әдісті іс жүзінде жүзеге асыру айтарлықтай шығындарды талап етеді: уақыт, күш, қаражат. Нәтижесінде бақылау шығындары оның пайдасынан асып кетуі мүмкін", – деді Пак.
LS сұхбаттасушысы мұндай жағдайда бақылаудың тиімділігін бейресми институттардың қалыптасуы арқылы ғана арттыруға болатындығын айтты. Бұл үшін қоғамда, бірінші кезекте, өзі үшін сыбайлас жемқорлықты толық қабылдамауды тұжырымдауға бағытталған идеологиялық жұмыс талап етіледі.
"Адамның беделіне әсер ету арқылы адалдығы үшін жалпыға бірдей қоғамдық айыптау -сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі ең тиімді құрал", – деп атап өтті Пак.
Заң жобасында аталған мүлікті төлеу үшін шығыстар мен оның көздері арасындағы айырмашылық 1 мың АЕК (2022 жылы шамамен 3 млн теңге) көлемінде сақталған жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама толтырылатыны айтылған.
"Жалпы, Қазақстандағы АЕК көрсеткіші толық негізделмеген. Айлық есептік көрсеткіш-жасанды норма, бюджетті жоспарлау кезінде есептеледі және басқа макроэкономикалық көрсеткіштермен байланысты емес. Халықаралық тәжірибеде әдетте ең төменгі жалақы қолданылады. Нақты айтқанда, бұл жағдайда АЕК- ке байланыстыру және 1 мың мөлшерінде шектеу қою түсініксіз", – деді Пак.
Оның пікірінше, кірістердің шегін жасау үшін алдымен кірістер мен шығыстар туралы мәліметтер алу керек.
"Яғни, декларациялау, асып кетудің ең көп таралған (модальдық) мөлшерін қарау – шығыстардың кірістерден асып кету сомасы неге жиі кездесетінін, оған байланысты екенін анықтау. Осының негізінде шығыстардың кірістерден рұқсат етілген асып кетуінің белгілі бір нормасын белгілеңіз. Әзірше 1 мың АЕК сомасы, менің ойымша, негізделмеген және тек алдын ала адамдарды осы заң жобасынан қорқытады", – деп есептейді Пак.
Сондай-ақ, заң бұзушылық анықталған жағдайда, мемлекеттік қызметшіні жұмыстан шығаруға дейін жетуі мүмкін екенін еске саламыз. Сарапшының пікірінше, жазаның тиімділігі қатаңдыққа емес, жазаның ашықтығына байланысты.
"Бұл жағдайда жұмыстан босату түріндегі жаза сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың халықаралық тәжірибесіне сәйкес келеді. Алайда оның тиімділігі тұжырымдамамен анықталады. Сәйкес шара жұмыстан шығаруға мүмкіндік бергенмен мұндай тұжырым тым бұлыңғыр. Осы ретте нақты ережелер белгілеу керек: шығындары нормадан асып кеткен барлық адамдарды лауазымынан айыру. Егер лауазымнан айыру жазасы асып кету мөлшеріне байланысты шығарылса, онда бұл жүйені толығымен бұрмалайды: шенеуніктер жасыру үшін жазаланбайтын кірістің бір бөлігін ғана жабады. Егер бұл шара әр жағдайда бөлек қарастырылса, онда бұл жазалау құралын ашық етпейді, түсініксіз болып әділетсіздік сезімін тудырады. Ережелер анық және бәріне бірдей болуы қажет", – деп қорытындылады Пак.
