Қазақстанда 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап бензиннің бір литрі үшін акциздер 10 теңгеге өсуі мүмкін. Бұл ретте ұлттық экономика министрлігі бензинге акциз жоғарылағаннан кейін бағаның күрт өсуін күтпейді. Дейтұрғанмен, LS тілшісі қандай салалардың өнімдері қымбаттайтыны жайлы арнайы сарапшылардың ойларын біліп қайтты.
"Финам" компаниялар тобының сарапшы-талдаушысы Алексей Калачевтің пікірінше, өнім бағасының өсуі сұранысқа байланысты.
"Тауарлар мен қызметтерді өндірушілер акциздердің өз өнімдерінің бағасына өсуіне байланысты көлік шығындарының өсімін барынша арттыруға тырысуда. Сұраныс үйлесімсіз жерде, мысалы, бірінші қажеттілік тауарларында, акциздердің отынға әсері неғұрлым айқын болады. Бұл жағдайда отынға акциздердің артуын тұтынушылар төлейтін болады. Сұраныс анағұрлым икемді және бәсекелестік жоғары жерде өндірушілер өз шығындарының өсуін қабылдай отырып, бағаны ұстап тұруға тырысады. Бұл пайданы төмендетеді, бірақ нарықта позицияны ұстап тұруға мүмкіндік береді",- деп атап өтті Калачев.
Ол көлік шығындарындағы ЖЖМ үлесі шамамен 30% - ды құрайтынын атап өтті. Бірақ әр түрлі тауарлардың бағасындағы көлік шығындарының үлесі өте әртүрлі болуы мүмкін. Сонымен қатар, жеткізу логистикасында көлік тасымалының үлесі де маңызды.
"Өсімдік өнімдерінің өзіндік құнындағы отынның орташа үлесі шамамен 13%-ды, мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнындағы-шамамен 3,5% - ды құрайды. Осылайша, бензин бағасы ет пен сүтке қарағанда нанның, көкөністер мен жемістердің бағаларына көбірек әсер етеді. Қалған тауарлардағы бензин үлесі 2% - дан 5%-ға дейін болуы мүмкін. Енді бензин құнын көрейік. Қазір Қазақстанда бір литр отын бөлшек бағасындағы акциздердің үлесі 5-6%-ды құрайды. Салыстыру үшін: Ресейде бұл үлес -15-20%. Акциз ставкаларын көтере отырып, Қазақстан осы тұрғыдан Ресейге жақындайды. Бензин бағасындағы акциздердің үлесі шамамен 12% - ға дейін өседі", - деп түсіндірді сарапшы.
Калачев егер өндірушілер тұтынушыларға шығындардың өсуін толығымен арта алатын болса, бензин 5%-ға, тасымалдау құны 1,5-2%- ға, өнеркәсіп тауарлары мен мал шаруашылығы өнімдері шамамен 0,5%-ға қымбаттауы мүмкін. Өсімдік өнімдері бойынша баға шамамен 1%- ға өседі.
Сонымен қатар, әлемдік экономика және саясат институтының сарапшылары (ӘЭСИ) алдағы бес жылда бензин бағасын үйлестіре отырып, ЕАЭО мұнай өнімдерінің ортақ нарығын құру жоспарланып отырғанын еске салды. Қазір Қазақстан мен Ресейдің ЖЖМ литрінің құнындағы айырмашылық 100 теңгені құрайды. Сондықтан ӘЭСИ сарапшыларына акцизді ұлғайту қисынды қадам болып көрінеді.
"Бұл көлеңкелі экспорттағы дәстүрлі отын тапшылығы мәселелерін шешеді. Нарық жұмысы тұрақталып әкімшілік реттеуден біраз алшақтайды. Осылайша, бізде бензин қымбаттайды, мәселе тек өсу жылдамдығында ғана. Басты мәселе- бұл басқа секторларға қалай әсер етеді", - деп атап өтті институтта.
Сарапшылар тұтыну бағасының өсуі қосымша инфляциялық жүктеменің 0,35% - дан 0,71% - ға дейін құрайтынын атап өтті. Бұл ретте салалар ішінде көрсеткіш тауарлар мен қызметтерді өндіру процесінде энергия тасығыштарды тұтыну деңгейіне байланысты 2% - ға жетуі мүмкін.
"Бірінші кезекте бұл көлік логистикасына қатысты болады, онда өзіндік құнындағы отын үлесі 30% - ға және одан да көп болады. Әрине, берілген импульс сауда, АӨК, тамақтану қызметтері сияқты көлік қызметтерін белсенді пайдаланатын басқа салаларға ауысады. Осылайша орта мерзімді кезеңде жиынтық сұранысқа қысым жасайды-халықты тұтынудағы бюджеттік шектеулер (бірінші кезекте табысы төмен, тұтыну қоржыны құрылымының өзгеруімен), сондай-ақ жергілікті кәсіпкерліктің бәсекеге қабілеттілігінің салыстырмалы түрде төмендейді", - деп атап өтті ӘЭСИ.
Қандай тауарлардың бағасы қымбаттайтыны жайлы институт сарапшыларының пайымдауынша, ЖЖМ өзіндік құны құрылымында ауыл шаруашылығы өнімі 10% құрауы мүмкін. Бұл ретте АӨК-де астық жинау, логистика кезінде пайдаланылатын дизельді көлік техникасының үлесі шамамен 90% - ды құрайды.
"Осылайша бензинге акциздердің артуы аграрлық саланың көтерме блогында баға белгілеуге әсер етуі екіталай. Айта кету керек, осы уақытқа дейін егін жинау үшін отынды мемлекеттік субсидиялау бар. Басқа жағдай агроөнімнің ұсақ көтерме және бөлшек сауда деңгейінде мүмкін. Көтерме сауда базарларынан, фермерлік шаруашылықтардан, саяжайлар мен бақшалардан қалалық базарларға, супермаркеттерге дейінгі логистикада бензинді тұтынатын аз тоннажды және жеңіл автомобильдер белсенді қолданылады. Осылайша акциздердің артуы халық жаппай тұтынатын өнімдердің, әсіресе қымбат емес сегментте: алма, картоп, сәбіз, пияз, ет-сүт өнімдерінің және тағы басқа бағасына әсер етеді",- деп түсіндірді ӘЭСИ.
Институтта Ұлттық банк осы мәселе бойынша Қазақстанда бензин бағасы тоғыз айда 4,8% - ға төмендегенін атап өтті. Керісінше инфляциялық дәліздің (4-6%) бұзылу қаупі айқын болған жағдайда базалық ставканың көтерілуін күтуге болады. Ұлттық банк ағымдағы монетарлық саясат шеңберінде ақша массасын өз құралдары арқылы қысуға тырысатын болады. Мұндай жағдайда тұтастай алғанда экономиканы банктік несиелендірудің төмендеуі екіталай.
"Сонымен қатар, бюджетке қосымша түсімдер мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін қаржыландыруға бағытталуы мүмкін, бұл өз кезегінде табысы төмен және жинақ деңгейі төмен халық арасында тұтынушылық сұраныс пен кредит беруді арттыруы мүмкін. Жалпы алғанда, осындай "әл – ауқат" орта табыстан халықтың әлеуметтік осал топтарына қарай макроэкономикалық және микроэкономикалық салдары болады", - деп нақтылады АЭСИ.
Дегенмен, институт сарапшыларының пікірінше, ұзақ мерзімді кезеңде аз литражды, газды немесе тіпті электр қозғалтқыштары бар автокөлікке сұраныс өседі. Бұл әсіресе ірі қалалардағы экологиялық жағдайды жақсартады. Отандық автомобиль жасау мен байланысты салалардың перспективалары кеңейтіледі. Бұдан басқа, бизнес пен халықтың үнемді автокөлікке біртіндеп көшуі неғұрлым төмен салық салу және арзан сервистік қызмет көрсету арқасында қолда бар қаржы ресурстарын ұлғайтады. Осылайша, ұзақ мерзімді перспективада инфляциялық қысым оң мультипликативті әсерге айналады. Бұл мемлекеттің экономикалық саясатының сапасына байланысты.
Сонымен қатар, бұған дейін қолданбалы экономиканы зерттеу орталығының (AERC) жетекші сарапшысы Еркебұлан Есетов акциздерді көтеру желтоқсан айында жоспарланған кезде халықтың әл ауқатына бұл жағдай қаншалықты әсер ететінін болжап көрген болатын.
"Бензин құнының бір литріне 10 теңгеге артуы нәтижесінде азық-түлік өнімдерінің бағасы 0,71 пайыздық пунктке (п. т.) артуы мүмкін. Азық-түлік емес өнімдерге қатысты бағаның өсуі 1,72% - ды құрайды, ақылы қызметтер 0,46% - ға қымбаттайды. Бағаның жоғарылауынан бірінші кезекте халықтың әлеуметтік және экономикалық жағынан осал топтары зардап шегетінін атап өткен жөн. Нәтижесінде Қазақстанда жалпы инфляцияның өсуі, сондай-ақ халықтың тұтыну сапасының нашарлауы байқалады. Сонымен қатар, бензин қымбаттаған сәттен бастап 12 ай ішінде жалпы инфляция 6,5%-ға қосымша 0,91 п.т. ұлғаяды, бұл Ұлттық банк үшін таргетке 2020 жылға 4-6%-ға қол жеткізуде белгілі бір қауіп-қатерлерді тудырады", - деп атап өтті Есетов.
Оның айтуынша, тұтынушы үшін көлік қызметі қымбаттайды және көлік құралдарын пайдалануға жұмсалатын шығындар артады (2,52 п.т.).
Сондай-ақ, киім мен аяқ киім (1,16 п.т.), үй тұрмысындағы заттар мен тұрмыстық техника (0,86 п. т.), Тамақ өнімдері мен алкогольсіз сусындар (0,60 п. т.), Денсаулық сақтау қызметтері (0,90 п. т.) бағасында айтарлықтай өседі. Тек байланыс, мейрамханалар мен қонақ үйлер қызметтеріне ғана баға шамадан тыс өспейді (0,21 п.б.).
Бұған дейін ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов үкіметте бензинге арналған акциздерді 10 теңгеге ұлғайту мәселесі талқыланатынын айтты..
Сондай-ақ, Қазақстанда бензинге акциздің өсуімен ЖЖМ қымбаттап, онымен бірге қалған тауарлар да бағада өсетіні айтылған болатын.
Кейінірек энергетика министрлігінде ағымдағы жылы бензин бағасы өспейтіндігін мәлімдеген..
Алайда бұдан кейін ұлттық экономика министрлігінде үкімет бензинге арналған акциздердің бағасын өсіруді көздейтін қаулы әзірлеп жатыр деп мәлімдеді.
