Қазақстандағы экономикалық теңгерімсіздік әлеуметтік шиеленісті күшейтіп, еңбек дауларын тудыруы мүмкін. LS-ке бұл пікірді экономикалық саясат институтының директоры Қайырбек Арыстанбеков айтты.
Оның сөзінше, 2002-2014 жылдары дамудың қазіргі экспорттық-шикізаттық моделі кезінде ЖІӨ-де еңбекақы төлеу үлесі 31%-ға дейін төмендеді. Салыстыру үшін: 1991-2001 жылдары ол 38-41% болды. Бұл ретте бизнестің таза пайдасы (аралас кіріс) сол кезеңде ЖІӨ-де 41,5%-дан 48-49%-ға дейін ұлғайды.
"Мұндай үрдістің жалғасуы уақыт өте наразылық акциялары мен еңбек жанжалдарының пайда болуы түріндегі жаңа әлеуметтік сын-қатерлерге әкеп соқтыруы мүмкін. Теңгерімсіздік тек бір жағдайда ғана болмайды – экономикалық өсуді жеделдету кезінде", – деп атап өтті Арыстанбеков.
Ол Covid-19 аясында экономикалық теңгерімсіздікті бейтараптандыру үшін Қазақстанда дағдарысқа қарсы шаралар жүзеге асырылып жатқанын еске салды. Оның ішінде 2021 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша 785,2 млрд теңгеге 961 жоба мақұлданған "Қарапайым заттар экономикасы" бағдарламасы, бизнесті жеңілдікпен несиелендіру бағдарламасы (596,8 млрд теңгеге 2,2 мың өтінім мақұлданып "7-20-25" ипотекалық бағдарламасы жабылды (416,9 млрд теңгеге 34,6 мың өтінім мақұлданды).
Сонымен қатар, Арыстанбековтың айтуынша, шикізат тауарларына бағаның өсуіне байланысты инфляция дамушы елдердегі күтулерден жоғары, бұл Қазақстанға да әсер етеді. Бұл ретте әлемдік тауар нарықтарында БҰҰ деректері бойынша әлемдегі азық-түлік бағаларының индексі қатарынан 12-ші ай өсіп келеді, бұл 2014 жылдан бері рекордтық көрсеткіш болып табылады. Содан кейін қант, өсімдік майлары, ет, астық және сүт өнімдерінің бағасы айтарлықтай өсті.
Қазақстанда тұтыну бағаларының индексінде азық-түлік тауарларының үлесі 39%-ды, азық-түлік емес тауарлардың – 30%-ды, ақылы қызметтердің – 31%-ды құрайды. Бұл ретте азық-түлік тауарлары желісі бойынша шамамен 40%-ға жеткілікті бәсекелестік жоқ, 30%-ға ішкі өндірістің жеткілікті деңгейі жоқ, 30%-ға монополистер мен ТКШ арасында бәсекелестік жоқ.
"Біз құрылыс материалдары бағасының қарқынды өскенін көріп отырмыз. Мектептер мен ауруханаларды салу процесі бұзылу алдында тұр. Мұның бәрі құрылыс материалдары бағасының күрт өсуіне байланысты. Бірқатар құрылыс салушылар шығынға батуда. Бар тәуекелдер қатар, бұл нысандар пайдалануға берілді кешігіп. 2020 жылдан бастап құрылыс материалдары 50%-ға қымбаттады", – деп түсіндірді Арыстанбеков.
Оның айтуынша, бұл екі проблеманы анықтады: Біріншісі – құрылыс материалдарын өндіретін отандық зауыттар өсіп келе жатқан сұранысты жеңе алмайды; екіншісі – Қазақстан осы саладағы импортты алмастыруға байланысты міндеттерді орындамады.
Мысалы, металл конструкцияларының 45-47%-ы және әйнектің 95%-ы шетелден әкелінеді. Металл, шыны, сусымалы материалдардың құны жыл басынан бері орта есеппен 55%-ға өсті. Тұрғын үйдің қымбаттауы қазақстандықтардың табысына теріс әсер етеді.
LS сұхбаттасушысы экономикалық өсу мәселесіне қайта орала отырып, Қазақстанда оны жеделдету және ынталандыру бойынша үкіметтік бағдарламаны әзірлеу және іске асыру қажет екенін атап өтті. Алайда, мемлекеттік жоспарлау жүйесінің қазіргі жағдайлары мен конструкцияларында бұл мүмкін емес болып отыр.
"Сондай-ақ, халықтың кедей бөлігі мен табысы төмен топтарының табысы артқан кезде экономикалық өсім жеделдетілетіні дәлелденді. Осылайша, халықтың неғұрлым ауқатты (ауқатты) 20%-ның қаржылық әл-ауқатының артуы ЖІӨ-нің 0,1%-ға қысқаруына алып келеді. Сонымен қатар, халықтың ең аз ауқатты (кедей) 20% табыстарының өсуі орын алғанда, бұл ЖІӨ-нің 0,4%-ға өсуіне алып келеді", – деп хабарлады Арыстанбеков.
Сонымен қатар, институт директоры, Қазақстанда жергілікті экономикалық ауруды оқшаулау және бейтараптандыру қажет дедi.
"Бұл аурудың басты қағидасы – "Шығынды кәсіпорындарды ұлттандыру және табысты компанияларды жекешелендіру". Қазақстандық экономикалық аурудың одан әрі сақталуы тек экономикалық теңгерімсіздікке ғана емес, әлеуметтік-экономикалық теңгерімсіздікке де алып келеді", – деп түсіндірді Арыстанбеков.
Экономикалық саясат институтының бағалауы бойынша, қазақстандықтардың 85%-ы үшін тұтыну саласында төрт компонент алдын ала айқындаушы болып табылады: азық-түлік тауарлары, ТКШ бойынша шығынтар, білім беруге (балаларды оқытуға) арналған шығыстар және денсаулық сақтауға арналған шығынтар (дәрі).
Халық табысының құрылымында жалдамалы жұмыспен қамтудан түсетін кірістердің үлесі 2019 жылмен салыстырғанда 71,9%-дан 70,6%-ға дейін қысқарды. Өзін-өзі жұмыспен қамту 10,9%-дан 10,2%-ға дейін төмендеді. Бұл ретте әлеуметтік трансферттерден түсетін кірістердің өсуі байқалады – 2019 жылғы 16,2%-ға қарағанда 17,2% және өзге де ақшалай кірістердің (2020 жылы 2% және 2019 жылы 1%) өсуі байқалады.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2021 жылдың мамыр айында орташа айлық жалақы 232,3 мың теңгені құрады. Халықтың жан басына шаққандағы орташа атаулы ақшалай табыстары 2021 жылғы сәуірде 10,1%-ға 124,1 мың теңгеге дейін өсті. Нақты ақшалай кірістер бар болғаны 2,9%-ға өсті. Айырмашылық 7,2% құрайды.
Өз кезегінде, AERC қолданбалы зерттеулер департаментінің басшысы Диас Құмарбеков 2010 жылдан бастап 2020 жылға дейін Қазақстанда кедейлік деңгейі 2,5%-ға дейін төмендегенін хабарлады. Алайда, соңғы төрт жылда кедейліктің өсуі 2011 жылғы деңгейге жетті.
"Бұл байлар мен кедейлер арасындағы алшақтыққа қатысты. Қоғамның стратификация дәрежесін көрсететін Джини индексі 0,27 п.т. 0,29%-ға дейін өсті. Мүмкін, бұл соңғы бес жылда әлеуметтік төлемдердің үлесі артқанын түсіндіреді", – деді ол.
Сондай-ақ, Құмарбековтың айтуынша, егер 2015 жылы еңбек қызметінен түскен табыстың үлесі 80%-ды құраса, 2020 жылы зейнетақы мен жәрдемақылардан түсетін табыстың ұлғаюы есебінен 67%-ға дейін төмендеді.
"Бұл атаулы жалақы мен жұмыс күші санының өсуіне қарамастан. Мұндай процесс зейнетақы және әлеуметтік төлемдерді арттыру арқылы Қазақстан үкіметінің макроэкономикалық саясаттағы әлеуметтік бағыттылығын көрсетеді", – деді ол.
Сонымен қатар, егер халықтың номиналды кірістерінің өсуін инфляция деңгейімен салыстыратын болсақ, ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, 2010 жылдан бастап елдегі инфляция 101%-ға өсті, ал жалақы өсімі 174,5%-ды құрады.
"2010 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі халықтың нақты табысы 36%-ға өсті. Осылайша, жұмыс істейтін халықтың қаржылық әл-ауқатының оң тренді бар және инфляция деңгейінен асып түседі", – деп түйіндеді Құмарбеков.
